Birlikte değişim teorisi (covariation theory) Herold Kelley tarafından ortaya atılmıştır. Teoriye göre insanlar, bir etkinin belirli bir nedenle farklı durumlarda bir arada olup olmadığını gözlemleyerek neden atfederler. Kelley’ye göre, insanlar olaylardaki farklı etkilerin sonuçlarını değerlendirir ve birlikte değişip değişmediğine bakarlar.
Kelley’in teorisinde, insanlar, bir olaya açıklama getirirken sebep atıflarını üç ana gruptan seçerler. Sebep ya failde (veya davranışta), ya uyaranın kendisinde ya da belirli bir durum veya koşulda aranır. Örneğin, suratımın asık oluşu, ya benim burnumun büyüklüğünden, ya o sırada kötü bir haber almış olmamdan ya da bulunduğum ortamın şartlarından kaynaklanabilir. Ayrıca, insanlar bir eylemi kişisel veya ortamsal sebeplere yüklerken üç temel bilgi kaynağını göz önünde bulundururlar.
Davranışı yapan kişinin davranışını her durumda sergileyip sergilemediği, yani ayırdedicilik önemlidir. Ayrıca başka insanlar da aynı davranışı sergilemiş midir, yani fikir birliği vardır? Son olarak, davranışın tutarlı olup olmadığı değerlendirilir. Yani, aynı kişi başka bir durumda da aynı davranışı sergileyecek midir?
Örnek olarak, bir arkadaşımızın bize önerdiği bir komedyeni düşünelim. Bu durumda, ilk sorumuz arkadaşımızın diğer komedyenleri beğenip beğenmediğidir (ayırdedicilik). Ayrıca, başkaları da bu komedyeni beğenmiş midir (fikir birliği)? Son olarak, eğer arkadaşımız başka bir zamanda aynı komedyeni izlerse yine beğenecek midir, yoksa beğenisi o anki ruh haliyle, izlediği arkadaşlarıyla veya içtiği içkiyle mi ilişkilidir (tutarlılık)?
Eğer üç boyut da yüksekse (arkadaşımız diğer komedyenlere gülmüyor, başkaları da bu komedyene güler ve arkadaşımız her zaman bu komedyene güler), o zaman davranışın nedeni dışarıya (komedyene) yüklenir. Eğer ayırdedicilik ve fikir birliği düşük, ancak tutarlılık yüksekse (yani: arkadaşımız diğer komedyenlere gülmüyor, başkaları bu komedyene gülmüyor ve arkadaşımız her zaman bu komedyene gülüyor), davranışın nedeni kişiye yüklenir.
Eğer ayırdedicilik yüksek, ancak diğer iki boyut düşükse (yani: arkadaşımız diğer komedyenlere gülmüyor, başkaları da bu komedyene gülmüyor ve arkadaşımız başka zaman bu komedyene gülmemiş), o zaman davranışın nedeni bağlama, yani davranışın ortaya çıktığı duruma yüklenir.
Eğer daha olası bir neden varsa, yükleme o nedene yapılır. Örneğin, bize malını satmak isteyen biri bize kahve ısmarladığında, bunu sadece onun iyilikseverliğiyle açıklamayız. Ancak bir trafik kazası sonrasında yoldan geçen biri bize bir bardak su getiriyorsa, bu durumu o kişinin karakter özellikleriyle açıklama eğiliminde oluruz.
